To access this report in English, please click here. To access it in Serbo-Croat, please click here.
PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE DHE REKOMANDIMES
E drejta e të zhvendosurve të
brendshëm dhe refugjatëve të kthehen në vatrat e tyre në Kosovë është e pakontestueshme,
dhe është bëre cështje me prioritet për bashkesinë ndërkombetare dhe UNMIK-un.
Nëse kryhet si duhet, kthimi
do të mund të përmirësonte mardhëniet ndërmjet grupeve etnike, do të forconte
pozitën e bashkësive minoritare qe vec jetojnë në rajon, dhe do të kontribonte
në pajtimin gradual në mes bashkësive që kanë qenë në konflikt. Mirëpo nëse
kthimi politizohet së tepërmi dhe nuk menaxhohet si duhet, atëhere mund ta
rrezikojë edhe më keq ekzistencën e dobët të minoriteteve. Shkurt, mënyra e planifikimit
dhe implementimit është kritike për qëndrueshmërinë afatgjatë të procesit.
Të dhenat e bashkësisë
ndërkombëtare mbi procesin e kthimit janë të përziera. Nga më shumë se 230 000
të zhvendosur, vetëm 5800 janë kthyer. Edhe pse kanë kaluar vetëm tri vite nga
përfundimi i luftës, Kosova paraqet një ambient tepër sfidues për kthim. Liria
e lëvizjes, shfrytëzimi i shtëpive dhe tokave, mundësia e punësimit, ekzistimi
i shërbimeve publike për minoritete, dhe qëndrimet e bashkësisë që i pranon
janë të gjitha pengesa.
Per t'iu pergjigjur ketyre
sfidave, Zyra e UNMIK-ut per Kthimin e Bashkesive (ORC) ka zhvilluar nje
strategji te re dhe ka ristrukturuar menyren e kordinimit te projekteve.
Edhepse strategjia nuke eshte implementuar plotesisht, eshte nje hap ne drejtimin
e duhur. Tanime ORC ka sigurur se i largohet burokratizimit te procesit te
kthimit dhe se ruan nje mardhenie te bashkepunimit te ngushte me partnret
kryesore - Komisionerin e Larte te Kombve te Bashkuara per Refugjate (UNHCR)
dhe KFOR-in, si dhe merret me menaxhimin e dimensioneve te koklavitura politike
te shkaktuara nga hija e statusit final.
Natyra e pazgjidhur e
statusit final te Kosoves ndikon ne kthimin ne dy drejtime. Se pari e politizon
ceshtjen e kthimit te serbeve. Per bashkesine nderkombetare kthimi i serbeve ne
vatrat e tyre do te siguronte se intervenimi i NATO-s i vitit 1999 dhe prezenca
e mepastajme nderkombetare nuk kane cuar drejt krijimit te Kosoves nje-etnike.
Per me teper, do te ndihmonte qe te bindej Keshilli i Sigurimit se kushtet jane
pjekur per diskutmin e statusit final. Nderkohe qeveria serbe kerkon kthimin e
serbeve per qellimet e veta - ndarjen apo kantonizimin e Kosoves.
Se dyti, fokusi i bashkesise
nderkombetare eshte koncentruar krysisht ne numrin e personav qe kthehen, e jo
ne sigurimin qe procesi te kryhet sipas prarimeve nderkombetare. Kjo do te
thote qe kthimi te jete vullnetarisht; ne siguri te plote dhe dinjitet;
mbrojtje; dhe ne mbikqyrje nga rreziqet.
Disa incidente - edhepse te
rralla - po perkujtojne se te kthyerit nuk jane te mireseardhur. Ne korrik te
2002, nje poster trishtues i vrasjes se nje femiu shqiptar (mendohet te jete
vrare nga nje serb) eshte paraqitur ne rruget e qyteteve krysore te Kosoves me
mbishkrimin "Mos i lejoni kriminlet te kthehen". Ne tetor, te
kthyerit serb arriten ne Peje me autobus per regjistrim pensional. Kjo pat
shkaktuar nje proteste qe pat eskaluar ne hudhje te gureve dhe bomba benzine.
Perderisa udheheqsit shqiptare pergjithesisht i kane denuar aktet e tilla,
veprimtaria e tyre per te mbeshtetur kthimin nuk ka qene me shume se retorike.
Edhepse kryeministri Rexhepi i ka mbeshtetur komunitetet minoritare, kryetari
Rugova nuk ka thene gje dhe ka mbetur joaktiv. Duke marrur parasyshe
predominancen e partise se LDK-se ne strukturat komunale, roli i tij gjithsesi
eshte i domosdoshem.
Nje numer i madh faktoresh -
c'prej agjensive nderkombetare si dhe organizatave joqeveritare - jane te kycur
ne procesin e kthimit. Ky raport skicon divergjencen ekstreme te politikave dhe
metodave te kthimit ne dy rajone - rajonin e Pejes dhe te Gjilanit.Edhe pse ato
jane te ndryshme, nje krahasim i procesit te kthimit jep mesime qe jane te
aplikueshme neper tërë Kosoven.
Perderisa qe te dy vendet
kane pare nje numer relativisht te barabarte te te kthyerve, kushtet nuk jane
aq te pershtatshme ne Peje. Ne projektet e deritanishme, bashkesia
nderkombetare eshte kujdesur me shume per numrin sesa per pergaditjen e
kushteve te kthimit. Fshatrat nuk kane pasur mundesi shfrytezimi te sherbimeve
esenciale, nuk ka pasur kurrefar dialogu me bashkesine qe i ka pranuar, dhe
sigurimi i te ardhurave dhe sherbimet publike nuk jane siguruar deri pas
arritjes se te kthyerve. Ne Gjilan, dialogu me bashkesine qe i ka pranuar,
mbeshtetja e aktiviteteve per sigurimin e te ardhurave, dhe mundesia e
shfrytezimit te sherbimeve publike jane trajtuar si pjese e planit te
pergjithshem te kthimit. Menyra e kthimi ka rendesi te madhe per mardheniet
midis bashkesive, kushtet qe te kthyerit i perjetojne, dhe per qendrueshmerine
e pergjithshme te procesit.
Krahasimi i ketyre dy
vendbanimeve tregon se kthimi i qendrueshem kerkon nje vemendje te posaqme ndaj
aplikimit te parimeve nderkombetare, sigurimit të logjikshem, mekanizmave te
forte koordinues, dhe mbshtetjes se bashkesiseqe i pranon ata. Suksesi i
rrethit te Gjilanit gjithashtu tregon se kthimi ne kushte te sigurise dhe
dinjitetit eshte i mundshem ne Kosove mu tani - por duhet nje planifiim dhe
paramendim i kujdesshem.
Suksesi i vonuar i procesit
te kthimit ne Bosnje tregon se progresi nuk eshte i domosdoshem te jete linear,
dhe se duhet te kaloje nje kohe para se te ndodhin perparime te rendesishme.
Bashkesia nderkombetare duhet te jete reale lidhur me parashikimet e saja ne
Kosove. Edhe pse nuk eshte e qarte se sa persona te zhvendosur do te kthehen,
eshte shume e papritur qe nje numer i madh i te zhvendosurve do te kthehet ne
te ardhmen e afert. Sidoqe te jete, te gjithe duhet ta kene rastin ta ushtrojne
te drejten e kthimit ne siguri dhe dinjitet.
REKOMANDIME
Bashkesisë ndërkombëtare:
1. Te vendoset si prioritet kryesor qe parimet nderkombetare qe udheheqin
kthimin e te zhvendosurve te aplikohen ne Kosove e jo te fokusoht ne numrin e
te kthyerve.
2. Te ofroje mbeshtetje finansiare per te kthyerit, duke perfshire sigurimin
qe rajonet minoritare te kene pjesen e resurseve, dhe te mbeshtesin OJQ-te dhe
projektet lidhur me dialogun dhe segmentet per sigurimin e te ardhurave.
3. Te permiresohen kushtet per kthim nepermjet krijimit te strukturave
nxitese, si per shembull preferenca per kompani multietnike.
4. Te japi burime te mjaftueshme donacionesh ne fillim te vitit ne menyre qe
njerezit te kene mundesi kthimi, te rindertojne shtepite e tyre, dhe te arrijne
nje nivel te mjaftueshem te vetembajtjes para fillimit te dimrit.
Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë:
5. Te siguroje qe plani i Ristrukturimit te Zyres se Kthimit te Minoiteteve
mbeshtetet nga niveli komunal dhe regjional i UNMIK-ut.
6. Te siguroje qe Strategjia e Sigurimit Tranzicional dhe transferimi i
pergjegjesive nga KFOR-i ne policine e UNMIK-ut nuk i le bashkesite e te
kthyrve te rrezikuar.
7. Te ofroje nxitje konkrete, si beneficione finansiare per komunat, qe te
rrisin ndihmen per rindertim per bashkesite minoritare.
8. Ta dokumentoje dhe te ndermarre masa te ashpra - duke perfshirre edhe
perjashtimin nga puna - kunder zyrtareve qe e pengojne kthimin.
9. Ti kushtoje me shume rendesi kerkesave prane Drejtorise se Banimit dhe
Prones.
Zyres së Kthimit dhe Bashkësive (ORC):
10. Te krijoje nje model rajonal per kthim ne Gjilan, ku donatoret, OJQ-te,
dheagjensite tjera implmentuese mund te marrin pervoje dhe mesime.
11. Te siguroje qe asistenca per kthim bazohet ne nevoje, e jo kombesi, dhe te
permiresohet padrejtesia qe iu eshte bere romeve, hashkalinjeve, egjyptianeve
dhe boshnajkeve te zhvendosur.
12. Te zhvilloje nje fushate informimi si pjese e Strategjise se Kthimit ne
menyre qe te sigurohet se informatat qe arrijene tek te zhvendosurit jane te
sakta dhe te qarta.
13. Te perfshije ne Strategjine e kthimit iniciativa per vazhdimin e punes me
personat qe jane kthyer per ti inkurajuar qe te qendrojne me tutje.
14. Ta rrise personelin e ORC-se ne Serbi dhe Mal te Zi dhe te perdore zyren
lidhese te KB-se ne Shkup qe te sigurohet se mesazhi i ORC-se i arrine te
zhvendosurit dhe bashkesite e refugjateve dhe se ORC-ja eshte ne gjendje te
koordinoje procesin e kthimit.
15. T'i zgjeroje perpjekjet per informimin e te kthyerve per mundesite e
punesimit ne sektorin publik, te caktuara per ta ne ligjin e vendosur nga
sherbimi civil.
16. Te mbikqyre procesin ekstenziv te rishikimit te projekteve te kthimit dhe
te shqyrtoje reduktimin e shkalleve te rishqyrtimit qe propozimi duhet ti
kaloje nese procesi merr shume kohe.
UNHCR-s:
17. Te ofroje udhezim per donatoret duke dokumentuar dhe trreguar publikisht
brengat lidhur me procesin e kthimit.
18. Te rrise perpjekjet e mbeshtetjes ne emer te minoriteteve joserbe.
Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes:
19. Te siguroje qe ofertat e sherbimit publik jane te barabarta, dhe se te
drejta te barabarta dhe mundesi shfrytezimi te fondeve komunale dhe qeveritare
dhe mundesi punesimi kane te gjitha bashkesite.
20. Te ndjekin shembullin e Kryeministrit Rexhepi dhe te angazhohen ne
aktivitete - si vizitimin e rajoneve te te kthyerve - qe tregon nje perkushtim
ndaj procesit te kthimit.
21. T'i perjashtoje zyrtaret qe pengojne kthimin.
Beogradit:
22. T'i kordinoje perpjekjet me zyrren e UNMIK-ut per Kthimin e Bashkesive,
dhe te siguroje qe cdo ndihmese e dhene nga Qendra per Kordinim e Kosoves nuk i
keqëson ndasitë ne mes bashkesive.
23. Ta rrise te drejten e levizjes se te kthyerve dhe te tjerve duke i pranuar
tabelat e reja te liqences se Kosoves.
Partive Politike Serbe
24. T'i perdorin sherbimet publike te UNMIK-ut dhe te perpiqen te punojne me
bashkesine shumice.
Prishtinë/Bruksel, 13 dhjetor 2002